Το Κίνημα Mehmet Ali και η Απόσχιση του Λιβάνου από το Οσμανικό Κράτος (1811 - 1861)

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Το Κίνημα Mehmet Ali και η Απόσχιση του Λιβάνου από το Οσμανικό Κράτος (1811 - 1861)

http://roykoymoykoy.blogspot.gr/

Του Βασίλη Κυρατζόπουλου

    Στις 23/2/2017 στο Καζαχστάν ξεκίνησαν οι "συνομιλίες" ISIS - Συριακής Κυβέρνησης χωρίς να έλθουν σε επαφή αλλά με τους μεσολαβητές Ιράν - Ρωσία - Τουρκία, που έχουν χριστεί "εγγυητές της ειρήνης" για τον τερματισμό των μαχών στην Συρία. Λαμβάνοντας υπόψη την παρελθοντική αναφορά μας σε ότι αφορά τις κυβερνήσεις του Λιβάνου, οι οποίες διαμορφώνονται με "συνταγματική συνταγή" βασισμένη σε εθνοθρησκευτικά δεδομένα[1], προς απάντηση στο ερώτημα: Πώς οι ενδιαφερόμενες δυνάμεις καταστάλαξαν στην αυτού είδους λύση, που δημιουργούσε αδιάκοπα προβλήματα στην χώρα και στους κατοίκους της; αλλά και για την επικείμενη λύση που πιθανόν θα εφαρμοστεί στην περιοχή Παλαιστίνη - Συρία - Μεσοποταμία [κοίτα υποσυμ.1]

    Σήμερα θα αναφερθούμε στα ιστορικά δεδομένα που θα βοηθήσουν τον αναγνώστη το να κατανοήσει την "πολιτική κατάσταση" της ευρείας περιοχής και να αφουγκραστεί τα προαναφερόμενα.

Mehmet Ali, Περιφερειάρχης της Αιγύπτου

    Ο Καβαλιώτης περιφερειάρχης της Αιγύπτου Mehmet Ali (Μεχμέτ Αλί), με εντολή της Υψηλής Πύλης το 1811 παγιδεύει και εξουδετερώνει όλους τους Μεμλούκους άρχοντες και το 1812 επανακτά τις ιερές πόλεις (Μέκκα και Μεδίνα) αφανίζοντας τους Vehhâbî[2]. Το 1821 προσαρτά το Σουδάν. Μετά την αδυναμία των Γενίτσαρων να αντιμετωπίσουν τους Έλληνες και κατόπιν έκκλησης της Υψηλής Πύλης βοηθά να αντιμετωπιστούν οι εξεγερμένοι Έλληνες έναντι ανταλλαγμάτων[3]. Έτσι τα στρατεύματα της Αιγύπτου υπό την διοίκηση του υιού του Mehmet Ali, İbrahim (Ιμπραχήμ) την περίοδο 5/1822 - 1/1825 αντιμετωπίζουν με βία τους Κρητικούς (καταστροφή Κάσου) και 2/1825 αποβιβάζονται στην Πελοπόννησο (Μεθώνη). Οι εν λόγω στρατιωτικές επιτυχίες και το γεγονός ότι τα Ισλαμικά πνευματικά κέντρα (όπως Κάιρο, Δαμασκός, Μέκκα, Μεδίνα κ.ά.) βρίσκονται πλέον υπό την διοίκηση της περιφέρειας της Αιγύπτου, αναβαθμίζει την υπόληψη του Mehmet Ali στον Ισλαμικό κόσμο. Όταν η Υψηλή Πύλη αθετεί τις υποσχέσεις της, η Αγγλία θέλοντας να εκμεταλλευτεί την ανερχόμενη φήμη του, τού προτείνει να ανεξαρτητοποιηθεί από το Οσμανικό Κράτος (ΟσΚ). Ο Mehmet Ali φοβούμενος την αντίδραση του Ισλαμικού κόσμου αρνείται την πρόταση και ετοιμάζεται να αποκτήσει τα ταγμένα με τον νόμο των όπλων.

    Με τη βύθιση του Οσμανικού και Αιγυπτιακού στόλου στο Ναυαρίνο (8/10/1827) και την διάλυση των στρατοπέδων των Γενίτσαρων, ο Mehmet Ali το 1829 απαιτεί να του παραχωρηθούν οι διοικήσεις των περιφερειών Συρίας και Κιλικίας ως αποζημίωση των υπηρεσιών του, που δεν εισέπραξε λόγω αθέτησης.   Έτσι με την στήριξη των Ισλαμικών θρησκευτικών ταγμάτων και διαφωνούντων διοικητών ανατολικών περιφερειών, επαναστατεί κατά της Υψηλής Πύλης. Σύντομα προσαρτά υπό την διοίκησή του Συρία και Κιλικία. Τα εδάφη που προσαρτά ανέρχονται πλέον στο 1/5 του ΟσΚ.

    Τα νέα Οσμανικά στρατεύματα που έχουν συσταθεί αντί των ταγμάτων των Γενίτσαρων και έχουν ενισχυθεί με Πρώσους αξιωματικούς, θα σταλούν να εμποδίσουν την άνοδο του Mehmet Ali. Όμως οι Οσμανικές δυνάμεις ηττούνται συνεχώς. Ο υιός του Mehmet Ali, İbrahim με τις δυνάμεις του επεκτείνεται μέχρι το Ικόνιο και επιπλέον απαιτεί να επιστραφεί ο τίτλος του Χαλίφη στην Αιγυπτιακή διοίκηση. Τα Ευρωπαϊκά κράτη διαπιστώνουν την αμυντική αδυναμία του ΟσΚ, δεν επιθυμούν όμως μία βαθιά πολιτική αλλαγή, όπου ελλοχεύει η ίδρυση ενός νέου Αραβικού βασιλείου με Σουλτάνο τον Mehmet Ali. Ρωσία και Γαλλία σπεύδουν να βοηθήσουν τον Σουλτάνου του ΟσΚ Mahmud Β' (Μαχμούτ Β', 1808 - 1839). Το ΟσΚ εξαναγκάζεται να υπογράψει τις ταπεινωτικές συμβάσεις Edirne (Ανδριανουπόλεως 14/9/1929) και Hünkâr İskelesi (Χουνκάρ Ισκελεσί, 8/7/1833) με την Ρωσία, έτσι:

    Η Ρωσία κατεβάζει στρατεύματα, που θα σταθμεύσουν στις Βορειοανατολικές ακτές του Βοσπόρου, για να προστατεύσουν την πρωτεύουσα από τυχόν επιθέσεις (5/4/1833).

    Πολυεθνική δύναμη αποβιβάζεται στην Βυρηττό. Υποστηριζόμενη από Ορθοδόξους, Μαρωνίτες και Δρούζους της περιοχής ανακόπτει τα στρατεύματα του Mehmet Ali (1834).

    Σε όλη αυτή την περίοδο ο Σουλτάνος Mahmud Β' προσπαθεί να εφαρμόσει οικονομικές, διοικητικές και πολιτισμικές μεταρρυθμίσεις. Τα προαναφερόμενα έχουν τις εξής επιπτώσεις:

    Οι ισλαμιστές λόγω του ότι η πρωτεύουσα του Ισλάμ προστατεύτηκε από αλλόθρησκους και Ισλαμικό στράτευμα αντιμετωπίστηκε σε συνεργασία με αλλόθρησκους, θα αποκηρύξουν την Οσμανική δυναστεία.

    Ο Mehmet Ali, για να αντιπαραταχτεί στο ΟσΚ, δίνει δικαιώματα στους μη Μουσουλμάνους, αναπροσαρμόζει το φορολογικό σύστημα και αντικαθιστά τους περιφερειάρχες και διοικητές των κατεχόμενων με άτομα της αρεσκείας του.

    Λόγω των νέων μεταρρυθμίσεων (και από Αίγυπτο αλλά και από ΟσΚ) επαναστατούν οι κάτοικοι της Συρίας κατά της διοίκησης της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας κατά της διοίκησης του ΟσΚ.

    Για τους προαναφερόμενους λόγους οι Μουσουλμάνοι της Συρίας και Μεσοποταμίας θα αντιπαραταχθούν ανεπιστρεπτί κατά του ΟσΚ. Έτσι τα εν λόγω εδάφη θα απολεσθούν πολύ εύκολα κατά τον Α' ΠΠ.

    Όταν ο Mahmud Β' προσπαθεί με ιδίες δυνάμεις να ξηλώσει τον Mehmet Ali, τα Οσμανικά στρατεύματα που εντέλλονται για την επιχείρηση αυτή θα ηττηθούν και σχεδόν θα εκμηδενιστούν στο πεδίο της μάχης. Ο Mahmud Β' δεν θα αντέξει και από τον καημό του θα πεθάνει πριν προλάβει να ανακηρύξει τις μεταρρυθμίσεις (1/7/1839). Την θέση του θα πάρει ο δεκαοκτάχρονος υιός του Abdülmecid (Αμπντουλμετζίτ 1839 - 1861). Το Αιγυπτιακό ζήτημα θα επιλυθεί με την παρέμβαση των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, όπου ο Mehmet Ali συμβιβάζεται να περιοριστεί στην περιφέρεια της Αιγύπτου, έναντι της παραχώρησης του δικαιώματος κληρονομικής διαδοχής του τίτλου-θέσης περιφερειάρχη της Αιγύπτου (15/7/1840).

Η απόσχιση

    Το ΟσΚ παραβλέποντας τα γεωγραφικά σύνορα των περιοχών Παλαιστίνη, Συρία και Μεσοποταμία τις διαιρεί βάσει προβλεπόμενων εισοδημάτων σε δέκα περιφέρειες με πρωτεύουσες τις: Halep (Χάλεπ, Βέροια), Şam (Σαμ, Δαμασκός), Sayda (Σαϊντα, Σιδώνα), Bağdat (Μπάγνταν, Βαγδάτη), Musul (Μούσουλ, Μοσούλη), Basra (Μπάσρα, Βασόρα ή Βαβυλωνία), Zülkadiriye (Ζουλκαντιριέ, Γερμανίκεια), Diyarı bekir (Ντιάρι-Μπεκίρ Αμίδα), Rakka (Ράκκα, δημιουργείται από την διχοτόμηση της Βυζαντινής Έδεσσας), Şehrizor (Σεχριζόρ, περιοχή του σημερινού Κιρκούκ). Σε Συρία και Παλαιστίνη ο πληθυσμός των μη Μουσουλμάνων (Ιουδαίοι, Μαρωνίτες, Ασσύριοι, Χαλδαίοι, Παυλικανοί, Αρμένιοι Καθολικοί και Διαμαρτυρόμενοι, Σύριοι Ορθόδοξοι, Ελληνορθόδοξοι κ.ά.) είναι περίπου ίσος με τους Μουσουλμάνους (που έχουν μωσαϊκή μορφή, Σιίτες, Σουνίτες, Δρούζοι κ.ά.). Οι εθνότητες εκτός της κοινής γλώσσας, της Αραβικής, δεν διαθέτουν κάτι το "κοινό".   Δεν έχουν καταλαγιάσει ποτέ οι μετά τις σταυροφορίες κοινωνικές διαταραχές. Μέχρι το 1839 εφαρμόζονται οι περιορισμοί που κατά καιρούς έχουν επιβληθεί κατά των Χριστιανών και Ιουδαίων (όπως, τους απαγορεύεται να ιππεύσουν παρουσία Μουσουλμάνων, να φορέσουν κόκκινη ζώνη, καπέλα που δηλώνουν επάγγελμα κ.ά). Κυρίως στην περιοχή Σιδώνα οι αντιπαραθέσεις Δρούζων (102 αμιγείς οικισμοί, ~60.000 πληθυσμός) με Μαρωνίτες (211 αμιγείς οικισμοί, ~ 200.000 πληθυσμός)[4] απαιτούν συχνά την παρέμβαση της κεντρικής εξουσίας.

    Όταν ο Mehmet Ali την περίοδο 1830 - 1831 προσαρτά υπό την διοίκησή του Συρία και Παλαιστίνη, γνώριζε ότι και με την επιστράτευση πληθυσμιακά πλέον δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει και το ΟσΚ και τις εξεγέρσεις στα νεοπροσαρτημένα εδάφη. Έτσι από την μία προσπαθεί να εφαρμόσει την ίση μεταχείριση μεταξύ Μουσουλμάνων και μη Μουσουλμάνων, από την άλλη γνωρίζοντας ότι θα αντιδράσουν οι Σουνίτες και οι Δρούζοι, εξαγγέλλει μεταρρυθμίσεις σε φορολογικό σύστημα, εμπόριο και γεωργία[5]. Όμως για να πετύχουν όλα τα εξαγγελθέντα επιβαρύνονται με σημαντικούς φόρους οι μεγαλογαιοκτήμονες και οι εύποροι των περιοχών. Έτσι οι Μουσουλμάνοι δεν αποδέχονται την "ίση μεταχείριση".

    Όταν το 1840 το ΟσΚ επανακτά τις 10 περιφέρειες, οι απεσταλμένοι της Υψηλής Πύλης είχαν να αντιμετωπίσουν τρία ζητήματα[6]:

    Να επαναφέρουν την ηρεμία μεταξύ των εθνοτήτων και των θρησκευτικών ομάδων που είχαν διαταραχτεί υπό την διοίκηση του Mehmet Ali

    Να εξαλείψουν τις διοικητικές ατασθαλίες που είχαν δημιουργήσει οι εντεταλμένοι του Mehmet Ali και να εφαρμόσουν τις μεταρρυθμίσεις του Gülhâne hatt-ı şerif (Γκουλχανέ χάττι σερίφ),

    Να εφαρμόσουν τα νέα φορολογικά συστήματα και να εισπράξουν τους φόρους.

    Στην υπό Οσμανική διοίκηση περιφέρεια της Σιδώνας, οι φόροι προς απόδοση στο ΟσΚ ανέρχονταν στα 2650 kese akçe (κεσία ακτσέ, βαλλάντια)[7], οι οποίοι με την Αιγυπτιακή διοίκηση ανήλθαν στα 6.500 βαλλάντια. Μετά έντονων διαμαρτυριών όλων των κοινοτήτων. το ύψος του φόρου τον Ιούλιο του 1841 καθιερώνεται στα 3.500 βαλλάντια. Όμως λόγω εφαρμογής των μεταρρυθμίσεων (περί φορολογικής ισότητας), αν και οι κεφαλικοί φόροι των χριστιανών δεν καταργήθηκαν, οι Δρούζοι αναγκάζονται να αποδώσουν μεγαλύτερο ποσοστό φόρου από ότι στο παρελθόν και μειώνεται αντίστοιχα η αναλογούσα ποσόστωση των Μαρωνιτών. Οι διαπληκτισμοί των ιθυνόντων καταλήγουν στο να σημειωθεί γενική επίθεση Δρούζων κατά Μαρωνιτών στην περιοχή Dayr-el-kamer (Ντάγιρ ελ κάμερ). Πυρπολούνται κατοικίες και καταστήματα και δολοφονούνται άνευ διακρίσεων εκατοντάδες Μαρωνίτες. Τα γεγονότα επεκτείνονται στις περιφέρειες Halep (Βέροια) και Şam (Δαμασκό). Η Γαλλία ανακοινώνει ότι θα επέμβει για να προστατευτούν οι Καθολικοί Μαρωνίτες, ενώ η Αγγλία κεκαλυμμένα στηρίζει τους Δρούζους. Έτσι το 1842 η Υψηλή Πύλη δέχεται πιέσεις με αντιτιθέμενες απαιτήσεις. Για επίλυση στις 16/9/1842 στην Κωνσταντινούπολη διεξάγεται πενταμελής συνδιάσκεψη (ΟσΚ, Γαλλία, Αγγλία, Αυστρία, Ρωσία και Πρωσία). Οι ξένες δυνάμεις αντιπροσωπεύονται από τις πρεσβείες τους.

    Μέχρι το 1843 η κεντρική εξουσία του ΟσΚ αδυνατεί να επιλύσει το πρόβλημα. Η προσπάθεια αφοπλισμού πολιτών βρίσκει αντίθετους τους Κούρδους φυλάρχους. Έτσι το ΟσΚ εκτός του ότι αδυνατεί να εισπράξει φόρους από τις εν λόγω δέκα περιφέρειες, στην ευρεία περιοχή αναπτύσσονται συμμορίες ληστών, με αποτέλεσμα τον περιορισμό των μετακινήσεων κατά 90%. Αρχές του 1843 σε όλους τους νομούς της Σιδώνας αποφασίζεται να υπάρχουν δύο Νομάρχες, ένας Δρούζος και ένας Μαρωνίτης ανά νομό. Η εφαρμογή περιπλέκει περισσότερο την κατάσταση παρά επιλύει τα προβλήματα. Επιπλέον μετά από μακροσκελείς αντιπαραθέσεις, όλες οι πλευρές απευθύνονται στην Υψηλή Πύλη και απαιτούν αποζημιώσεις.   Το 1845 οι εχθροπραξίες θα μεταβληθούν σε γενική επανάσταση. Για να επιβληθεί η τάξη αποστέλλεται τακτικός στρατός 16.000 ανδρών. Αποφασίζεται στις νομαρχίες της Σιδώνας να υπάρχει Νομαρχιακό Συμβούλιο που απαρτίζεται από 12 Συμβούλους (ένας αποσταλμένος Νομάρχης της Υψηλής Πύλης, δύο Μουσουλμάνοι, δύο Ελληνορθόδοξοι, δύο Έλληνες Καθολικοί, δύο Μαρωνίτες, δύο Δρούζοι και ένας αντιπρόσωπος των Βακουφιών). Έτσι το 1847 στις περιοχές επέρχεται προσωρινά η ειρήνη αφήνοντας ανοικτό το ζήτημα των αποζημιώσεων. Όπως επισημαίνει η Γαλλική πλευρά έστω και προσωρινά οι φεουδάρχες ελέγχονται από την κεντρική εξουσία[8].

    Μετά το Hatt-ı hümayun του 1856, στην Αραβική χερσόνησο οπαδοί του ανερχόμενου Σουνιτικού Τάγματος των Vehâbî αρνούνται να εφαρμόσουν την "ίση μεταχείριση" που επιβάλλεται από την Υψηλή Πύλη. Έτσι τις 15/7/1858 στην Cidde (Τζέντα) με ασήμαντη αφορμή επιτίθενται κατά των Χριστιανών. Στην εξέγερση θα δολοφονηθούν οι πρόξενοι της Αγγλίας και της Γαλλίας. Αγγλία και Γαλλία θα αποβιβάσουν στρατεύματα, θα συλλάβουν τους πρωτεργάτες και θα τους απαγχονίσουν. Η βεβήλωση των Ιερών εδαφών από μη Μουσουλμάνους με την ανοχή του ΟσΚ, κινεί ξανά τους ulema[9] της Συρίας και Παλαιστίνης, οι οποίοι θα καλέσουν τους Μουσουλμάνους της περιοχής προς απόταξη της Οσμανικής δυναστείας από τον τίτλο του Χαλίφη. Το Μάιο του 1860 το κίνημα θα πάρει μορφή γενοκτόνου πράξης (όπως νοείται μετά την θεσμοθέτηση του 1948) κατά του Χριστιανικού πληθυσμού της περιοχής. Στις 17/7/1860 καταφθάνουν τα Οσμανικά στρατεύματα και στις 8/8/1860 τα Γαλλικά. Στις 9/6/1861 υπογράφεται σύμβαση και εκδίδεται ο νόμος περί αυτονομίας της περιοχής του Λιβάνου.

Κλείνοντας

    Όπως διαπιστώνουμε, στην ακμή της "Βικτωριανής περιόδου" οι φιλελεύθεροι κρατούντες έχοντας εργαλείο την θρησκεία εισέβαλαν στην Ανατολική Μεσόγειο, αδιαφορώντας για τις δεκάδες χιλιάδες νεκρούς του γηγενούς πληθυσμού. Το ίδιο συμβαίνει και επί των ημερών μας. Οι παγκοσμιοποιημένοι νεοφιλελεύθεροι αγνοώντας το μέλλον του ίδιου του έθνους-κράτους τους και αδιαφορώντας για τα αθώα θύματα σε Παλαιστίνη-Συρία-Μεσοποταμία, ενδιαφέρονται για τα πλουτοπαραγωγικά κέντρα της περιοχής, για δείκτες, αριθμούς και κυρίως για τα προσωπικά τους ταμεία...

Σημειώσεις

[1] Κοίτα άρθρο Β. Κυρατζόπουλου, Οι εξελίξεις στο Τραπέζιο Ανατολικού Ζητήματος (V), Η μετά ISIS εποχή ..., Μάρτιος 2016, http://www.anixneuseis.gr/?p=141509. Όπως και τα 5 άρθρα https://www.academia.edu/Οι_εξελίξεις_στο_Τραπέζιο_Ανατολικού_Ζητήματος_2012_-_2015

[2] Vehabî Σουνιτικό Τάγμα, παίρνει την ονομασία του από τον ιδρυτή Muhammed Abdülvehâb (Μουχαμμέντ Αμπνουλβεχάπ, 1703 - 1792). Είναι ο πρώτος εκφραστής που θέτει την ιδέα εφαρμογής πράξεων του Κορανίου στην καθημερινότητα. Οι ιδέες χρησιμοποιούνται ως πολιτικό εργαλείο από την δυναστεία Suûd (Σουούντ) για να επικρατήσουν στην Σαουδική Αραβία (~200 χρόνια αγώνα1745 - 1932). Τα Ισλαμικά κινήματα του 21ου αι. σε Ιράκ και Συρία είναι άκρως επηρεασμένα από τις αρχές του εν λόγω Τάγματος. Κοίτα ομώνυμο άρθρο στην εγκυκλοπαίδεια Islâm, http://www.islamansiklopedisi.info

[3] Ζητά να ενσωματωθεί η Πελοπόννησος και η Κρήτη στην περιφέρεια της Αιγύπτου. Έτσι θα έλεγχε πλήρως την υδάτινη λεωφόρο της Ανατολικής Μεσογείου. Όταν το ΟσΚ αναγνωρίζει το Ελληνικό Βασίλειο, ζητά τις περιοχές Παλαιστίνη και Συρία. Κοίτα άρθρα: Şinasi Altundağ, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı Esnasında (την περίοδο επανάστασης του Καβαλιώτη Mehmet Ali Paşa), περιοδικό Belleten 7/1942 τομ: 6, τευχ:23 - 24. Επανέκδοση 1995. και 4/1944 τομ.8 τευχ. 40, εκδ. Türk Tarih Kurumu Ankara (Ίδρυμα Τουρκικής Ιστορίας, Άγκυρα).

[4] Κοίτα Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Ankara 1983 (Ιστορία των Οσμανλίδων, Δ' έκδοση Τόμος Ε' σελ 154, Ίδρυμα Τουρκικής Ιστορίας, Άγκυρα 1983).

[5] Κοίτα Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Ankara 1983 (Ιστορία των Οσμανλίδων, Γ' έκδοση Τόμος Στ' σελ 30, Ίδρυμα Τουρκικής Ιστορίας, Άγκυρα 1983).

[6] Κοίτα άρθρο: M. Tayyip Gökbilgin, 1840'tan 1861'e kadar Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürzîler (από το 1840 μέχρι το 1861 το ζήτημα της περιοχής του Λιβάνου και οι Δρούζοι) περιοδικό Belleten 10/1946 τομ:10, τευχ:40, εκδ. Türk Tarih Kurumu Ankara (Ίδρυμα Τουρκικής Ιστορίας, Άγκυρα).

[7] Kese Akçe (βαλλάντιο), είναι μονάδα μέτρησης για το κεντρικό θησαυροφυλάκιο του ΟσΚ. Την περίοδο του Mehmet Β' (Πορθητής) και Bayezid Β' (Μπαγιαζίντ Β') τα 30.000 akçe ή 10.000 χρυσές ήταν ένα βαλλάντιο. Μετά από το 1537, 100.000 akçe, την περίοδο 1660-1661, 40.000 akçe και μετά το 1688, 50.000 akçe απαρτίζουν ένα βαλλάντιο. Την περίοδο του Mahmud Β' με τις μεταρρυθμίσεις ένα βαλλάντιο καθιερώνεται να είναι 500 γρόσια για το θησαυροφυλάκιο και 416 γρόσια για τα Οσμανικά Ανάκτορα. Την ίδια περίοδο στην Αίγυπτο χρησιμοποιούνταν το βαλλάντιο των 600 γροσιών. Κοίτα http://e-tarih.org/sozluk.php?sd=sozlukdetay&id=247

[8] Κοίτα Nircisse Bouron, Les Druzes, histoire du Liban et de la montagne Haouranaise (Οι Δρούζοι, ιστορία του Λιβάνου και της Συρίας), εκδ. οικ. Berger-Levrault , Παρίσι 1930.

[9] ulemâ=ουλεμά ιερείς θεολόγοι του Ισλάμ.