ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΚΑΙ ΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΟΙ ΔΙΔΥΜΕΣ ΑΡΕΤΕΣ

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ ΦΙΛΩΝ,

ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ  ΚΑΙ ΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΟΙ ΔΙΔΥΜΕΣ ΑΡΕΤΕΣ

http://roykoymoykoy.blogspot.gr/

Δημήτρης Κ. Μπάκας

Προοίμιο 

    Αρετή είναι μια υπεροχή. Η αρετή ενός εργαλείου ή ενός έμβιου συνιστά την όλη αξία του, με άλλα λόγια την ιδιαίτερη δυνατότητα  π. χ. το καλό μαχαίρι υπερέχει στη κοπή του, ο αετός στο μάτι του, το ελάφι στο πόδι του κ ο κ. Για τον άνθρωπο, όμως, η αρετή είναι μια εσωτερική δύναμη που αναδύεται από την αρμονική σύνθεση πολλών ικανοτήτων. Δεν αρκεί η λογική του ικανότητα. Χρειάζεται  η επιθυμία, η παιδεία, η συνήθεια και προπαντός η ηθική έφεση για πράξη. Είναι η δύναμη για ηθική πράξη. Τότε αναδύεται η ποιότητα της ανθρωπινότητας ως ειδοποιός διαφορά. Αρετές είναι οι ηθικές αξίες ενσαρκωμένες στην πράξη. Μοναδικές, όπως μοναδικός είναι ο εαυτός μας. Πάντα πολλές γιατί πολλά είναι τα ελαττώματα, που καλούνται να «καταπολεμήσουν». Ενεργούν αθροιστικά, αναλογικά  και ολογραμμικά. Πώς μπορεί να είναι δίκαιος κάποιος, εάν δεν είναι συνετός, φρόνιμος, θαρραλέος;

Εισαγωγή

    Η ανθρώπινη ψυχή αδυνατεί να βιώσει το εν πολλοίς άγνωστο Σύμπαν ως άπειρο και ασύλληπτο νοητικά. Προσπαθεί να το προσεγγίσει  αναλύοντάς το σε  συστήματα, που καθίστανται πιο εύληπτα και πλάθει μορφές, που να "χωρούν» στο νου του. Τα μελετά και τα κατανοεί επιστημονικά και τελικά μπαίνει σε θαυμαστές όντως λεπτομέρειες. Από τον απείρως μικρόκοσμο στον απείρως μεγάκοσμο και ο άνθρωπος μέσα σε αυτό τον θαυμαστό Κόσμο. 

    Πολύ αδρά, η επιστήμη ξεχωρίζει  το Σύμπαν σε τρεις αλληλένδετους «κόσμους», που συλλειτουργούν (  Καρλ  Πόππερ).  Στον  Φυσικό  Κόσμο, το  σύμπαν  των  φυσικών αντικειμένων, τον  Κόσμο # 1.  Τον Κόσμο #2 των ψυχικών καταστάσεων,  των διαθέσεων,  συνειδητών και ασυνειδήτων,  του κάθε ατόμου και στον Κόσμο #3, τον κόσμο  των προϊόντων του ανθρώπινου πνεύματος, που άλλοι τον ονομάζουν ιστορικό κόσμο. Ο Κόσμος # 3  περιλαμβάνει τα ποικίλα μνημεία και έργα τέχνης, τα πνευματικά αγαθά κάθε είδους, τα οποία ο άνθρωπος στο διάβα της Ιστορίας έχει προσθέσει και κυρίως το πνευματικό περιεχόμενό τους, μέσα στο οποίο «ρίχνεται» ο άνθρωπος, όταν γεννιέται  φέρνοντας  μαζί του ως κληροδότημα στοιχεία των προγόνων του. Σε αυτόν τον Κόσμο  ανάλογα πόσο είναι εναρμονισμένος θα προσθέσει ή θα αφαιρέσει ο καθένας στο διάβα της ζωής του. 

Αυτοεκτίμηση και αρμοστικότητα

    Η αυτοεκτίμηση (self-esteem) είναι ένα βαθύτερο συναίσθημα, που έχει σχέση με τις αξίες του  ατόμου  ως  πρόσωπο.  Είναι  η  αποτελεσματική  ολιστική  αποτίμηση  των ψυχοπνευματικών και φυσικών χαρακτηριστικών. Η αυτοϊδέα (self-image), η αυτοαποδοχή  (self-acceptance). Δεν προέρχεται αποκλειστικά από την προσωπική εμπειρία, αλλά και από τις κρίσεις και στάσεις των άλλων απέναντί του. Δεν ταυτίζεται πάντοτε με την πραγματική αξία του υποκειμένου. Είναι συνάρτηση της γνωστικής άποψης του υποκειμένου για τον εαυτό του και  της επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας των άλλων. Η θετική ή αρνητική αυτοεκτίμηση  ενός ατόμου δεν κληρονομείται.  Είναι αποτέλεσμα της ποιότητας των εμπειριών του και της αλληλεπίδρασής του με το περιβάλλον, ψυχολογικό και κοινωνικό. Η αυτοεκτίμηση, έστω και ελλιπής , εμφανίζεται από τα πρώτα χρόνια της ζωής. Όταν σταδιακά αναπτύσσεται η επίγνωση  και  η εμπειρία γίνεται επαρκής και η αφαιρετική ικανότητα προχωρημένη, η αυτοεκτίμηση του εφήβου καθίσταται σφαιρικότερη και καθοριστικότερη στη λήψη των αποφάσεων  ζωής. Το οικογενειακό περιβάλλον είναι προφανώς ο πιο καθοριστικός παράγοντας διαμόρφωσης της αυτοεκτίμησης. Όλα είναι σημαντικά κατά την παιδική ηλικία για τη διαμόρφωσή της. Ο τρόπος που πιάνει η μητέρα το παιδί στην αγκαλιά της, οι εκφράσεις των ματιών της, το χρώμα της φωνής της, η ειλικρίνεια στα λόγια της… Ο δάσκαλος  και το σχολείο στη συνέχεια και τελικά το καμίνι της κοινωνικής ζωής επηρεάζουν  αδιάλειπτα την τελική μορφή αυτοεκτίμησης μέχρι τέλους του βίου. Οι ενήλικες είναι οι μύστες, οι δάσκαλοι, οι παιδαγωγοί, τα πρότυπα και οι διδάχοι γιατί η αυτοεκτίμηση είναι επιδεκτική αγωγής και αυτοπραγμάτωσης. 

    Σήμερα, που η ανθρώπινη ύπαρξη συνιστά την ύπατη αξία, η αυτοεκτίμηση αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη  βαρύτητα . Εκτιμάται ως βασική αρετή  με δυναμικές προεκτάσεις στη συμπεριφορά του ατόμου μέσα στην κοινωνία. Ανήκει στα γνωρίσματα εκείνα που προσδίδουν στον άνθρωπο,  την ειδοποιό διαφορά , την ανθρωπινότητα. Συνιστά ουσιαστικό παράγοντα υγιούς και  ρεαλιστικής προσωπικότητας. Η υψηλή ή χαμηλή αυτοεκτίμηση μετατρέπεται σε εσωτερικό ρυθμιστή που κατευθύνει ανάλογα τον προσανατολισμό, τις φιλοδοξίες και τις πράξεις  Η αυτοεκτίμηση θεωρείται παράγοντας κρισιμότερος από τη νοημοσύνη για την αντιμετώπιση των προβλημάτων , που αναπόφευκτα αντιμετωπίζει ο άνθρωπος στη ζωή του. Η θετική αυτοεκτίμηση οδηγεί στην αυτοπραγμάτωση  (με τη σωστή έννοια) και  στο ευ ζην. Κοντολογίς  συμβάλλει στην εναρμόνιση του ατόμου με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον.

      Η αυτοεκτίμηση  αναδύεται  από  την  αυτοσυνείδηση  και  έχει  ως  βασικές προϋποθέσεις: την ειλικρινή αυτογνωσία, μια στερεή γνώση του αντικειμενικού κόσμου (περιβάλλοντος) και τη θεώρηση του «άλλου» ως εάν  εαυτό  ( ηθική έφεση). Αποτελεί τη βάση της ανδραγωγίας και συνιστά μια υπερευαίσθητη εσωτερική συνθήκη, που είναι και η βάση της ευφυίας. Δημιουργείται  ύστερα από λεπτές προσεγγίσεις του ατόμου και του περιβάλλοντός του, καταστρέφεται όμως ακαριαία από κάθε συγκαλυμμένη αλήθεια και  πλάνη. Ο καταιγισμός των πληροφοριών, πχ. όπως και κάθε υπερβολή  προκαλεί μέγιστο κακό. «Θανατώνει» την  αυτοεκτίμηση, που είναι η πηγή αλλά και ο  βασικός πόλος των αξιών, με δεύτερο τον «άλλον» άνθρωπο  και τον κόσμο. Όλες οι ανθρώπινες αξίες αναφύονται στην αυτοεκτίμηση, όπου «ριζώνουν», και αναπτύσσονται μέσα στο ανθρώπινο περιβάλλον.

    Αρμοστικότητα (fitness) είναι η δυναμική (ενεργητική ή παθητική) ικανότητα του ατόμου να εναρμονίζεται στις συνθήκες του κοινωνικού και φυσικού περιβάλλοντος. Όλα τα έμβια αφενός  κατευθύνουν τις δυνάμεις τους για να προσαρμοστούν το δυνατόν καλύτερα στο φυσικό περιβάλλον και αφετέρου να  το τροποποιήσουν για  ικανοποίηση των βιοτικών τους αναγκών. Ο άνθρωπος επιπλέον  έχοντας φιλοδοξίες και ηθικές απαιτήσεις προσπαθεί να κυριαρχήσει τόσο στο φυσικό όσο και στο ανθρώπινο ιστορικό περιβάλλον. Διαδικασίες αλληλοσυμπληρούμενες  και αλληλέγγυες για εναρμόνιση του περιβάλλοντος στα προσωπικά όρια. Με τον ερχομό του στη ζωή το άτομο ασκεί μεταβολή( θετική ή αρνητική) του ζωτικού του χώρου μέσα σε ένα διαρκή διάλογο και διαμάχη αλλά και συνεργασία.  Εάν ληφθεί υπόψη η σύγχρονη αντίληψη για τη θέση του ανθρώπου μέσα στον Κόσμο θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την αρμοστικότητα, κυριολεκτικά,  ως την  ολιστική Αρετή. 

Σχολιασμός 

    Κάθε προσόν του ανθρώπου χρήσιμο για την αντιμετώπιση των δυσχερειών της ζωής συνιστά μια επιτηδειότητα αλλά όχι οπωσδήποτε  μια αρετή. Η ανθρωπινότητα αναδύεται από τη σύνθεση άπειρων ικανοτήτων, που καλύπτουν ολόκληρο το φάσμα του σκέπτεσθαι, συναισθάνεσθαι και πράττειν. Γνωστική ικανότητα,  αισθητική καλλιέργεια και ηθική πράξη. Με άλλα λόγια αναζήτηση και προσέγγιση της αλήθειας, του κάλλους και του αγαθού ταυτόχρονα. Η ολιστική αρετή του ανθρώπου στηρίζεται σε αξίες, που είναι διαμορφωμένες με την ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου (κόσμος #3) και δημιουργούν συνθήκες εσωτερικής πληρότητας( κάλλους) και υπηρετώντας το ευρύτερο  (ηθικό) αγαθό.  Ως εκ τούτου  η αυτοπεποίθηση (εμπιστοσύνη στις ικανότητες)  είναι μεν επιτηδειότητα, αλλά δεν είναι αρετή, εφόσον δεν είναι προσανατολισμένη στο γενικό αγαθό. Η αυτοεκτίμηση και η αρμοστικότητα  συνιστούν  αρετές  ,  επειδή    ερείδονται  στη  σύνθεση  αξιών. Επιτυγχάνονται σε οριακές αναλογικά κρίσιμες συνθήκες, πολύ δύσκολα, γι’ αυτό άλλωστε είναι  και σπάνιες υπεροχές.  Ως αρετές βρίσκονται στο ιδανικό μέτρο εξισορρόπησης (Μεσότητες ) και ποιοτικά είναι «κορυφές» Η  ελάχιστη παρεκτροπή αλλοιώνει θανάσιμα την ποιότητά  τους. Ιδανικό μέτρο είναι το συλλαμβανόμενο και διαρκώς διαφεύγον, που όταν πραγματοποιείται δεν αναστέλλει την επιθυμία περαιτέρω αναζήτησης

     Όταν γίνει υπέρβαση του ιδανικού μέτρου η αυτοεκτίμηση μετατρέπεται σε ολέθριο ναρκισσισμό και αλαζονεία! Αντίθετα η υπερβολική έλλειψη οδηγεί στην απόρριψη και κατάθλιψη. Η υπερβολική σύσφιξη  σχέσεων καθίσταται πάκτωση και νέκρωση και η υπερβολική χαλάρωση οδηγεί στην ασυδοσία και εντροπία.

    Το  εξαντικειμενικευμένο    ανθρώπινο  πνεύμα,  ο  «κόσμος  #3» Culture,  ο «Πολιτισμός» ( πλάσμα των αρχών του 19 αιώνα), που αποδίδεται κυριολεκτικά με την αρχαία  ελληνική  λέξη Παιδεία και  καταχρηστικά    σήμερα  μεταχειριζόμαστε  για  να δηλώσουμε αυτό που κυριολεκτικά πρέπει να ονομάζεται εκπαίδευση( instruction)  και εμείς προς  διάκριση  ονομάζουμε  Ολιστική  Παιδεία,  αποτελούν  τα  δοκιμασμένα  και κατακυρωμένα από τον καιρό  εμπειρία προϊόντα  του πνεύματος του ανθρώπου, ως πρόσωπο μέλος της πολιτείας και ανθρώπινης  κοινωνίας. Ήτοι: Η γλώσσα και ο τρόπος σκέψης, ο μύθος και το θρησκεύεσθαι , τα ήθη και έθιμα του οικογενειακού και κοινωνικού βίου, οι πολιτικοί θεσμοί, το δίκαιο, οι κανόνες εργασίας και συναλλαγών, οι αισθητικές και ηθικές αποτιμήσεις, οι τρόποι κοινωνικής συμπεριφοράς….

     Η ολιστική Παιδεία είναι, ως εάν ζωντανός οργανισμός. Αναδύεται, γεννιέται, καλλιεργείται,  καρποφορεί,  φθείρεται,  ακμάζει  και  παρακμάζει,  αποθνήσκει.  Σαν χιονόσφαιρα αυξάνεται ή φθίνει. Εξαρτάται από την αρμονική ή μη συνύπαρξη των μελών της κοινωνίας. Με γενεές  γενναίες και δημιουργικές ο πολιτισμός ακμάζει. Τύχη αγαθή και δώρο ακριβό για τη νέα γενεά ή το άτομο να ζήσει μέσα σε τέτοιο κλίμα παιδείας.  Δύστηνος εκείνος ο τρόφιμος αποτελματωμένης και ανάπηρης κοινωνίας. Η γλώσσα, με την οποία πλάθεται κατ’ εικόνα και ομοίωσή της το πνεύμα αλλοιώνεται. Οι αισθητικές και  ηθικές αποτιμήσεις πλουτίζουν ή πτωχεύουν  ανάλογα της  παιδείας που είναι τροφός αλλά καταστροφέας του ανθρώπινου πνεύματος. 

    Η αυτοεκτίμηση και η αρμοστικότητα του κάθε ατόμου είναι δίδυμες αρετές, γιατί γεννιούνται και αναπτύσσονται δια βίου μαζί και «πεθαίνουν» μάλιστα μαζί. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις περιπτώσεις μειωμένης αυτοεκτίμησης και αρμοστικότητας που σημαίνουν και  πληγωμένη αυτοσυνείδηση:

    Πρώτη κατηγορία ισοδυναμεί με αυτοπεριφρόνηση και αυτοκαταδίκη, μαρασμό και παραίτηση. Αποκοπή από την ενεργό ζωή και τη γλυκιά γεύση της δημιουργικής εργασίας. Ο άνθρωπος δεν έχει την ικανότητα να ζήσει τη ζωή του, αλλά  και δεν αφήνει τους συγγενείς, Κατά Πλάτωνα Σταματιάδη(Ιδανικό είναι το μη υπαρκτό. Το συλλαμβανόμενο και συνεχώς διαφεύγον. Το όνειρο, το οποίο πραγματοποιούμενο δεν αφανίζει την τάση δημιουργίας νέου ονείρου) φίλους να ζήσουν. Δεν εκτιμάει σημαίνει δεν σέβεται και δε φροντίζει τον ίδιο τον εαυτό του. Φθάνει σε αυτό το σημείο το άτομο, όταν διαπιστώσει ότι δεν μπορεί  να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της ζωής και στις κρίσεις όσων είναι υποχρεωμένο να συνυπάρχει. Όταν τα πλήγματα  είναι  πολλά  ο  κλονισμός  είναι  αναπόφευκτος.  Νιώθει  «κατωτερότητα»,  απογοήτευση  μέχρι  και  απόρριψη  του  εαυτού,  που  ισοδυναμεί  με    μια  αυτοκτονία. Αναμεταδίδει αυτοκαταστροφικό ιό και σε όσους τον πλησιάζουν.

    Δεύτερη κατηγορία συνιστούν, όσοι από γηρατειά, νόσο , οικονομικές εξελίξεις κλπ. θεωρούν τον εαυτό τους  «τελειωμένο» πλέον ως παίκτη της ζωής και της κοινωνίας. Θεωρούν ότι «ξόφλησαν»  ως πρόσωπα δημιουργικά. Άρα απαιτείται προετοιμασία διαρκής στο ιδανικό μέτρο και προσθήκη πνευματικού εξοπλισμού. Δεν τους πρέπει, οπωσδήποτε, χλεύη και προσβολή, αλλά τιμή και σεβασμός.

    Τρίτη κατηγορία πρόκειται για το χώρο της ηθικής, όπου δρα καταστροφικά  το αίσθημα ενοχής.  Γιατί  κάποιος  καπηλεύτηκε  φίλους,  συγγενείς,  καταχράσθηκε  την εμπιστοσύνη και απέκτησε τίτλους, αξιώματα και κύρος. Πρόδωσε ιδέες και ντρόπιασε ο ίδιος τον εαυτό του και την αξιοπρέπειά του. Οι άλλοι μπορεί να μη «βλέπουν», αλλά εκείνος  ξέρει τι έχει κάνει και  καταφρονεί τον εαυτό του. Τούτο κάνει πιο μαρτυρικό το βασανισμό του, γιατί όλα μπορεί να υποφέρει ο άνθρωπος   εκτός από να πάψει να εκτιμά τον εαυτό του.  Τότε  ο βίος είναι αβίωτος. Η γενναία εξομολόγηση που συνιστά τη μόνη λύση δεν φαίνεται πιθανή.

     Ένα διαρκές  «γνώθι σαυτόν» απαιτούν η αυτοεκτίμηση και η αρμοστικότητα, γιατί είμαστε δυναμικά όντα σε διαρκή κίνηση. Οι άνθρωποι με τη μάθηση ωριμάζουν και αλλάζουν σε όλη τους τη ζωή  μέσα στα ανθρώπινα συστήματα (  οικογένεια, ομάδα, κοινότητα), που  χαρακτηρίζονται σε κλειστά ή ανοιχτά.  Στο κλειστό σύστημα τα άτομα απλά επιβιώνουν δεν αναπτύσσονται. Το  ανοιχτό σύστημα δημιουργεί ροή ενέργειας αλλά απαιτεί κατάλληλα παιδευμένα μέλη και πρακτική εφαρμογή αρετών. Η πιο φυσιολογική ανάπτυξη του ατόμου γίνεται σε ανοιχτά αρμονικά συστήματα με την προϋπόθεση μιας αρχικής φάσεως οικογενειακής «κλειστής», εν μέτρω ζωής και σταδιακής ανάπτυξης των προσωπικών ποιοτήτων σε υγιές κλίμα ολιστικής παιδείας.

  Επίλογος  

    Αυτοεκτίμηση είναι η σε ιδανικό μέτρο εκτίμηση του εαυτού  με  προσανατολισμό  το ευρύτερο καλό, από το οποίο επωφελείται και το άτομο. Είναι ο βασικός παράγοντας καθορισμού  των ορίων μας, σε σχέση με το περιβάλλον. Αποχτιέται με τη διαρκή και προσεχτική αυτογνωσία και αυτοσυνειδησία. Συνιστά την πηγή ενέργειας του εαυτού μας. Τη μπαταρία της ψυχής μας. Μια απαραίτητη αρετή για την κοινωνική εναρμόνισή μας, από την οποία αναδύεται πλήθος αρετών, με πρώτιστη την προσωπική ευθύνη. Η αγάπη  και φροντίδα του εαυτού μας  συνιστά το πρωταρχικό στοιχείο για καταβολή προσπάθειας  και κόπου ανάπτυξης της αξιοπρέπειας. Τότε το άτομο ζητά λιγότερα από τους άλλους και περισσότερα από τον εαυτό του. Όσο λιγότερα απαιτεί  από τους άλλους, τόσο περισσότερο τους εμπιστεύεται. Όσο περισσότερο  εμπιστεύεται τον εαυτό του και τους άλλους, τόσο πιο πολύ  μπορεί να αγαπάει. Τόσο πιο λίγο φοβάται τους άλλους, τόσο πιο πολλά οικοδομεί μαζί τους. Τόσο καλύτερα τους γνωρίζει. Τόσο πιο στέρεοι είναι οι δεσμοί και οι γέφυρες ανάμεσα σε αυτόν και τους άλλους. Δεν πρέπει να συγχέεται με τον εγωισμό, που είναι μορφή δήθεν «ανωτερότητας». Πάντα υπάρχει ένα λεπτό κρίσιμο όριο, από το οποίο αναδύονται οι αρετές της  αυτοεκτίμησης και αυτοσεβασμού. Κάθε αρετή είναι μια κορυφή μεταξύ δύο αντιθέτων κακών. Μιας υπερβολής και μιας έλλειψης.

     Εάν κάποιος δεν έχει μάθει να αγαπάει τον εαυτό του, πώς είναι δυνατόν να ξέρει να αγαπάει τους άλλους; Το φρικτότερο εσωτερικό «τέρας» που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος είναι η απόρριψη, από τους άλλους και ειδικά από τον εαυτό του. Η συναίσθηση της αξίας του εαυτού μας είναι το κλειδί. Ο μοναδικός δρόμος  να γίνει δηλαδή κανείς Άνθρωπος με ψυχική υγεία, ευτυχία, με δημιουργικές ανθρώπινες σχέσεις, κατάλληλο μέλος της κοινωνίας, τουτέστιν με αρετή της αρμοστικότητας.  Τότε θα καταβάλλει πάντα  προσπάθεια να προστατεύει τον εαυτό του από τα αίτια προσβολών που τον ταπεινώνουν. Δε θεωρεί τους άλλους υπεύθυνους για τις πράξεις του. Δεν απομονώνεται και δεν αποξενώνεται από την κοινωνία.

    Ως πνευματικό ον ο άνθρωπος «προστατεύεται», τρέφεται , ανανεώνεται αντίστοιχα με την αφομοιωτική και τη δημιουργική του ικανότητα ως αδιάσπαστη αλληλουχία με το ιστορικό περιβάλλον αλλά συνιστά και παραγωγική του μονάδα. Η αποκοπή του από το φυσικό ή πνευματικό του περιβάλλον συνιστά ουσιαστικά τον(φυσικό ή πνευματικό) θάνατό του. Εδώ και η τεράστια σημασία της αρετής αρμοστικότητας, η οποία είναι ανάδυση της ολιστική παιδείας και όπως κάθε αρετή είναι αντικείμενο μάθησης.

    Ό,τι ισχύει για το άτομο ισχύει και για κάθε ένωση ανθρώπων, λαών και εθνών. Χωρίς θετική αυτοεκτίμηση και αρμοστικότητα δεν επιβιώνουν.  Οι Λαοί πέτυχαν ιστορικά επιτεύγματα, όταν είχαν θετική αυτοεκτίμηση και ευημέρησαν όταν επέτυχαν σταθερή  αρμοστικότητα.  Κάθε  καταστροφή  και  ήττα  επέρχεται  όταν  προκύψει πληγωμένη εθνική συνείδηση!

     Δυστυχώς σε μια «μελαγχολική δημοκρατία» δεν ευδοκιμεί η υγιής ολιστική παιδεία, που εξασφαλίζει την πολύτροπη μάθηση, από την οποία αναδύεται η αυτοεκτίμηση των μελών της Κοινωνίας και του Λαού. Το ευτύχημα είναι πως η αυτοεκτίμηση μπορεί να αναμορφωθεί αρκεί να  ανακαλύψουμε πως έχουμε χαμηλή στάθμη και να το παραδεχτούμε πρόθυμα. Ευθύς αμέσως, τότε, μπαίνουμε στο δρόμο για την αύξηση της αυτοεκτίμησής μας και της αρμοστικότητάς μας( στο εναρμονίζεσθαι). Τουτέστιν στη σύγχρονη ολιστική αρετή. «Με τη βούλησή μας αλλάζουμε τον εαυτό μας, με την αγάπη μας τους άλλους».

     Απαιτείται, όμως,  καιρός, υπομονή  και προσπάθεια αλλά και κουράγιο. Η επένδυση όμως αξίζει, γιατί απελευθερώνει τεράστιους ανεκμετάλλευτους πόρους της αξίας του εαυτού μας και μάς οδηγεί στο ευ ζην και την αυτοπραγμάτωσή μας.