ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ
9.Ηθική Ηγεσία ή Ηγεσία;
Από 4 έως 10 Αυγούστου 2013, πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα, στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, το Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας, το οποίο γίνεται κάθε πέντε χρόνια, στην πρωτεύουσα μιας χώρας. Μεταξύ των ανακοινώσεων που εγκρίθηκαν από την επιτροπή του Συνεδρίου και παρουσιάσθηκαν στις ανακοινώσεις που έγιναν, ήταν και το θέμα με τίτλο: "Ηθική και Ηγεσία ή Ηγεσία ;" του Αντγου εα Δημήτριου Δημητρούλη, μέλους του ΔΣ της ΠΟΣ. Ήδη έχει περιληφθεί στις περιλήψεις των θεμάτων (Abstracts) που εκδόθηκαν και το πλήρες κείμενο θα είναι στις κανονικές εκδόσεις όλων των ανακοινώσεων.
Τομέας: Ηθική Φιλοσοφία
Συγγραφέας: Δημητρούλης Δημήτριος
Ίδρυμα: Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μεταπ. Τμήμα Ηθικής Φιλοσοφίας
Ε/mail:gendimi@gmail.com
Πρόλογος
Σκοπός της εισήγησής μου, είναι να αντιτάξω, στις θέσεις που έχουν εκφραστεί, για την ηγεσία, την άποψη ότι όταν αναφερόμαστε σ’ αυτήν, δεν μπορούμε να την διακρίνουμε ή να την διαχωρίσουμε από την ηθική. Λέγοντας ηγεσία, υπονοούμε την ηθική ηγεσία, δεδομένου ότι, οτιδήποτε άλλο μπορεί να αναφέρεται σε διάφορες μορφές άσκησης εξουσίας, αλλά δεν αποτελεί σε καμιά περίπτωση άσκηση ηγεσίας με την έννοια που αυτή εκφράζει. Η ηγεσία αφ’ εαυτής ως έννοια παραπέμπει σε μια μορφή ηθικής συμπεριφοράς και δραστηριότητας, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει πρότυπο και υπόδειγμα για να πείσει, να επηρεάσει, να ενθαρρύνει, να προτρέψει, να δώσει όραμα και προοπτική.
Αν επιχειρήσουμε να ορίσουμε την ηγεσία πρέπει να αναλογιστούμε την έννοια του ίδιου του ορισμού όπως την έδωσε ο Rémy De Gourmon (1858-1915), ο οποίος είπε: «ο ορισμός είναι ένας σάκος με αλεύρι συμπυκνωμένος μέσα σε μια δακτυλήθρα» (Bass, 2008:3). Αλλά αναρωτιέμαι αν είναι εύκολο να ορίσεις, να περιορίσεις, να συμπυκνώσεις και να περιχαρακώσεις, μια έννοια τόσο ποικιλόμορφη και πολυποίκιλη. Ο Bass, (2008:6), επίσης, μας πληροφορεί ότι διάφοροι ορισμοί και έννοιες, έχουν παρουσιαστεί σε αμέτρητα δοκίμια και συζητήσεις. Ο Rost (1993: 92-110), έχει καταγράψει 221 ορισμούς της ηγεσίας σε 587 δημοσιεύσεις. Κατόπιν αυτού, για προφανείς λόγους, δεν θα επιχειρηθεί να δοθεί ένας ακόμα ορισμός της ηγεσίας, αντ’ αυτού θα επιδιωχθεί να παρουσιαστεί, η φυσιογνωμία του ηγέτη, σε σύμπλευση με την ηθική, ως μιας επί μέρους αναπόσπαστης και αναφαίρετης έκφρασή της.
Τι είναι Ηγεσία;
Είναι φυσικό, η ηγεσία να χρονολογείται τόσο παλιά όσο και η εμφάνιση του δεύτερου ανθρώπου στη γη. Ο ένας υποχρεωτικά θα είχε το ρόλο του αρχηγού, του ηγέτη και δεν πρέπει εδώ να δοθεί η εντύπωση ότι υποβαθμίζεται ο ρόλος του δεύτερου ανθρώπου, γιατί τότε δεν θα είχε αξία ο ηγέτης. Η αξία και η αναγκαιότητα του ηγέτη, αναδεικνύεται με την ύπαρξη των ακολούθων, των followers, χωρίς αυτούς ο ηγέτης είναι άνευ αντικειμενικής αλλά και υποκειμενικής σκοπιμότητας. Η σύγχρονη μελέτη της ηγεσίας ξεκίνησε στις αρχές του εικοστού αιώνα. Ορόσημο αποτελεί η έρευνα της ψυχολογίας και της ανάπτυξης της ηγεσίας, που πραγματοποίησε ο Terman (1904:11, 413-451). Μετά από πολλές μεταστροφές και εναλλαγές για το που έπρεπε να δοθεί έμφαση, στην ανάπτυξη της ηγεσίας μέχρι τη δεκαετία του 1980, τα χαρακτηριστικά τα οποία πρέπει να διαθέτει ο ηγέτης, αναδείχθηκαν και πάλι σημαντικά στοιχεία για έρευνα, από κοινού με τις συνθήκες και την κατάσταση που επιδρούν και επηρεάζουν την άσκησή της. Μεταξύ της πλειάδας των χαρακτηριστικών, ένα θεωρείται ως μείζον προκείμενο για την διαμόρφωση μιας ηγετικής φυσιογνωμίας, και αυτό είναι το ήθος, η ηθική υπόσταση του χαρακτήρα, του ατόμου, που καλείται να ασκήσει ηγεσία. Ο Bernanrd M. Bass (2008) στα γνωρίσματα του χαρακτήρα του ηγέτη περιλαμβάνει τα παρακάτω:
«την ακεραιότητα, την τιμιότητα, την ηθική συλλογιστική, την προσαρμοστικότητα και την πειθαρχία»(103).
Κατά καιρούς, έχουν εκφραστεί πολλές αμφισβητούμενες και αντιτιθέμενες απόψεις για το θέμα. Ο Wilson, (2008:32), αποκαλύπτει ότι, ο ήρωας του Β΄ΠΠ, και μετέπειτα διοικητής της Στρατιωτικής Ακαδημίας και στη συνέχεια Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού των ΗΠΑ, Στρατηγός Maxwell Taylor, δεν διέκρινε κανένα πρόβλημα σ’ ένα αξιωματικό για την συμμετοχή του σε πολεμικές επιχειρήσεις, ο οποίος είναι «αφοσιωμένος στους ανωτέρους του και στο επάγγελμά του, αλλά απιστεί στην σύζυγό του» ή διατηρεί μια εξαιρετική φυσική κατάσταση, αλλά έχει «την αδυναμία του Στρατηγού Grant, προς το αλκοόλ». Έτσι όμως, είναι πιθανόν και δυνατόν, να επαναληφθούν εγκληματικές δράσεις ή πράξεις, όπως συνέβη κατά τον πόλεμο του Vietnam, στην περίπτωση της σφαγής, που διεπράχθη στο χωριό My Lai (Lucas: 77) ή στην πρόσφατη απάνθρωπη συμπεριφορά και χειρισμό φυλακισμένων, στις φυλακές Αμπού Γκράιμπ της Βαγδάτης. Τον Ιούλιο του 2003, ο πρώην Αρχηγός του Γενικού επιτελείου των ΗΠΑ, Στρατηγός, J. Schoomaker, (2003:1) στην ομιλία του κατά την ανάληψη των καθηκόντων του, εμφατικά τόνισε ότι:
«Ο Στρατός των ΗΠΑ είναι, πάντα υπήρξε, και θα παραμείνει ένας οργανισμός που θα βασίζεται στις Αξίες, όπου ο κώδικας της ταυτότητας του στρατιώτη θα επικεντρώνεται στην συναίσθηση της ιδέας του ‘πολεμιστή με χαρακτήρα’ του οποίου ‘η αδιαπραγμάτευτη’ δέσμευση προς τις αξίες,…, ‘δεν θα αλλάξει’, ανεξάρτητα από τις επιτακτικές ανάγκες της επιχειρησιακής ανάπτυξης ή από τον χαρακτήρα των εχθρών μας».
Έχομε την άποψη ότι, η ηγεσία δεν προσαρμόζεται ούτε ορίζεται με αποφθέγματα, αποφάσεις και διαταγές, γιατί αν συνέβαινε αυτό, θα επρόκειτο περισσότερο περί διοίκησης ή διεύθυνσης, παρά περί ηγεσίας. Η ηγεσία εμπεριέχει αφ’ εαυτής, πλέον των λοιπών χαρακτηριστικών και το ουσιαστικό στοιχείο της ηθικής διάστασης, ως προαπαιτούμενη συνιστώσα για την απόλυτη έκφραση του όρου. Οι Kanungo και Mendonca (1996/1997), υποστηρίζουν ότι χωρίς τη μελέτη της ηθικής, η κατανόηση της ηγεσίας είναι ατελής. Οι ηθικές αξίες, εμπλέκονται πάντα με την ηγεσία, ανεξάρτητα από το αν οι ηγέτες έχουν σαφώς επίγνωση του γεγονότος (Bass, 2008: 202).
Τα ηθικά πρότυπα, σαφώς, διαφέρουν από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία. Οι ηθικές φιλοσοφίες περιλαμβάνουν τους κανόνες και τις Αρχές, τις οποίες οι ηγέτες, ίσως, χρησιμοποιήσουν για να αποφασίσουν το σωστό και το λάθος. Ο ίδιος ο Πλάτων, στην Πολιτεία του, τοποθετεί ως ηγέτη έναν ηθικό φιλόσοφο-βασιλιά και συνιστά ένα επίσημο πρόγραμμα εκπαίδευσης και ανάπτυξης για τον κυβερνήτη και τους φύλακες, που θα υποστηρίζεται από την εργατική τάξη. Ο ηθικός ηγέτης είναι απαραίτητος για να διατηρεί την δικαιοσύνη και να αποφεύγει το προσωπικό συμφέρον και την κατάχρηση της εξουσίας (Bass, 2008:200). Αντίθετα, ο Machiavelli (1992:40), θα μας έλεγε ότι:
«είναι ουσιαστικό για τον ηγεμόνα, ο οποίος επιθυμεί να διατηρήσει τη θέση του, να έχει μάθει, πως να είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από καλός και να χρησιμοποιεί ή να μην χρησιμοποιεί, την καλοσύνη του, ανάλογα με ότι απαιτεί η ανάγκη».
Προφανώς, ο Μachiavelli, να είχε στο μυαλό του, περιπτώσεις όπως αυτή του Γάιου Ιούλιου Καίσαρα, ο οποίος διαβαίνοντας τον Ρουβίκωνα ποταμό, γνώριζε ότι, παραβαίνει τους νόμους της Ρώμης. Αυτό που του έδωσε τη δύναμη να πάρει την απόφαση αυτή, ήταν η ικανότητα που είχε να διακρίνει το ορθό και το λάθος και να επιλέξει μεταξύ των δύο, το κατά την γνώμη του ορθόν, χωρίς να περιοριστεί από την παραβίαση του νόμου. Η αποφασιστικότητά του και η πεποίθησή του ότι έπρεπε να στραφεί κατά της διεφθαρμένης πόλης, της Ρώμης, του έδωσε την ευκαιρία να αναδειχθεί όχι μόνο στον αναμορφωτή της, αλλά και ως μια επιφανής μορφή στην παγκόσμια ιστορία. O Ιούλιος Καίσαρ, στα αρχικά στάδια της ζωής του, υπήρξε πράγματι ένας αδίστακτος και χωρίς ηθικούς φραγμούς άνδρας, ο οποίος με το πέρασμα των χρόνων ανέπτυξε μια ισχυρή και συνετή δημόσια δραστηριότητα, ως πολιτική φυσιογνωμία (Durant, 1971:169). Αποφεύγω σκόπιμα να τον προσδιορίσω ως «ηγέτη», γιατί κατά την άποψή μου, του έλλειπε ένα βασικό χαρακτηριστικό, αυτό του ήθους, το οποίο θεωρώ ως ουσιαστικό συστατικό στοιχείο της ηγεσίας. Ο Ιούλιος Καίσαρ, υπήρξε αποτελεσματικός στρατιωτικός και πολιτικός άνδρας, αλλά μετά βεβαιότητας υποστηρίζω ότι, δεν υπήρξε πρότυπο ηθικού ηγήτορα. Τελικά, ποιο είναι το ζητούμενο, η αποτελεσματικότητα του Αρχηγού ή ο τρόπος και οι μέθοδοι που πρέπει να χρησιμοποιεί για να επιτύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα; Κατά την άποψή μου και τα δύο έχουν την ίδια αυταξία. Προφανώς και δεν θα επέλεγα κάποιον για μια ηγετική θέση που ενώ θα πληρούσε το χαρακτηριστικό προσόν του ηθικού ηγέτη, δεν θα ήταν αποτελεσματικός στο έργο του. Απ’ την άλλη πλευρά, δεν θα πρότεινα κάποιον για την ανάληψη της ηγεσίας ενός οργανισμού, ο οποίος ενώ είναι αποτελεσματικός και επιτυγχάνει το έργο του, αυτό το κάνει με ανορθόδοξους τρόπους και μεθόδους, που δεν συνάδουν με τα ηθικά πρότυπα του κοινωνικού του περίγυρου, αγνοώντας όλους όσους εξαναγκάστηκαν να ενεργήσουν παραβιάζοντας τις ηθικές τους επιταγές. Στην περίπτωση των μεγάλων οργανισμών, όπως π.χ. ο στρατός μιας χώρας ή μια πολυεθνική επιχείρηση, τα αποτελέσματα μιας μη ηθικής ηγεσίας, η οποία επιζητεί την επιτυχία, ίσως, βραχυπρόθεσμα να είναι θετικά, αλλά δεν γίνεται άμεσα ορατό, το μακροπρόθεσμο κόστος και τα δυσμενή αποτελέσματα, τα οποία αν δεν απειλήσουν την βιωσιμότητα της επιχείρησης ή του οργανισμού, μετά βεβαιότητας θα έχουν ως αποτέλεσμα την μειωμένη απόδοσή του και την δημιουργία διαβρωτικού κλίματος και επιζήμιας εικόνας για αυτόν. O Blanchard, (2008), μεταξύ των επιχειρησιακών αξιών που εισηγείται για την ηγεσία σε ανώτερα κλιμάκια, ως πρώτη αξία περιλαμβάνει την «ηθική», δηλαδή, με απλά λόγια «να κάνουμε το σωστό» (21) και αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα το «ευρύτερο καλό», για να θυμηθούμε και πάλι τους ωφελιμιστές. Ως δεύτερη αξία, αναγνωρίζει τις «σχέσεις», την ανάπτυξη, δηλαδή, της αμοιβαίας εμπιστοσύνης και του σεβασμού, η «επιτυχία» έρχεται τρίτη στην ιεράρχηση και τέταρτη αξία είναι η «εκμάθηση», η συνεχής ωρίμανση και ανάπτυξη. Συνειδητοποιεί ότι, «η απόκτηση χρημάτων δεν είναι ο ανώτερος σκοπός της επιχειρηματικής του δραστηριότητας».
Η ηγεσία αποτελεί ένα γενικό όρο, ο οποίος υποδηλώνει και υπονοεί διαφορετικούς τρόπους άσκησης και εφαρμογής της. Μικροί οργανισμοί απαιτούν διαφορετικό τρόπο ηγεσίας απ’ αυτόν που χρειάζονται μεγαλύτεροι οργανισμοί και ιδρύματα. Ομοίως, οι ακόλουθοι, προσδιορίζουν κατά ένα μεγάλο μέρος τον τύπο της ηγεσίας που είναι, ίσως, ο καταλληλότερος γι’ αυτούς. Μιλώντας, όμως για τους ακόλουθους και αναφερόμενος στην ηγεσία είναι αναγκαίο να τονισθεί, ότι η σχέση του ηγέτη με τους ακόλουθους καθώς και το πολιτισμικό επίπεδο και το κοινωνικό τους υπόβαθρο και περιβάλλον, είναι τα στοιχεία που θα επιδράσουν σημαντικά στην επιλογή της μορφή της ηγεσίας που θα επιλέξει ο ηγέτης. Ο ηγέτης, πρέπει να διαθέτει την ευφυΐα και να έχει την ικανότητα να προσαρμόζει τον κατάλληλο τύπο ηγεσίας, στο προσωπικό που του διατίθεται, με σκοπό την επίτευξη ενός συγκεκριμένου αντικειμενικού σκοπού. Προς τούτο, ο ηγέτης, πέραν των άλλων χαρακτηριστικών πρέπει να διακρίνεται και από την ικανότητά του να μελετά και να αποκρυπτογραφεί την προσωπικότητα καθενός από το προσωπικό του. Η αποτελεσματικότητα ενός μάνατζερ, που, ίσως, θεωρείται το μείζον για τους οργανισμούς και τις επιχειρήσεις, δεν είναι επαρκής όρος για την ηγεσία. Όπως μας πληροφορεί ο Bass (2008:206), οι Brown και Trevino το 2002, συνέταξαν, επεξεργάστηκαν και αξιολόγησαν την Κλίμακα Ηθικής Ηγεσίας (Ethical Leadership Scale-ELS). Το τελικό αποτέλεσμα της έρευνας έδειξε ότι οι υφιστάμενοι αποτίμησαν δέκα θέματα σχετικά με την αξιολόγηση των προϊσταμένων τους, μεταξύ των οποίων τα κυριότερα είναι:
«Όταν παίρνει αποφάσεις εξετάζει ποιο είναι το σωστό να κάνει;
Τιμωρεί τους υπαλλήλους, οι οποίοι παραβιάζουν τα ηθικά πρότυπα;
Παίρνει δίκαιες και ορθολογικές αποφάσεις;
Ορίζει την επιτυχία όχι μόνο από το αποτέλεσμα αλλά και (από) τον τρόπο με τον οποίο αυτή επιτυγχάνεται;
Έχει στο μυαλό του το καλύτερο συμφέρον των εργαζομένων;»
Ο Sun Tzu, μας πληροφορεί ότι, πέντε πράγματα συνιστούν την ηγεσία: η ευφυΐα, η φερεγγυότητα, ο ανθρωπισμός, η ευψυχία και η αυστηρότητα και ότι «κάθε στρατηγός έχει ακούσει γι’ αυτά. Αυτοί που τα γνωρίζουν επικρατούν, αυτοί που δεν τα γνωρίζουν δεν επικρατούν» ( 4-5). Ο Trevino και άλλοι, (2000:128-142), μας πληροφορούν ότι «η υπόληψη των επιχειρησιακών ηγετών εξαρτάται από την ηθικότητά τους, ως άτομα, ως μάνατζερς και ως ανώτερα στελέχη.
Συμπεράσματα
Η φερεγγυότητα, ο ανθρωπισμός και η ευψυχία, συνιστούν και συντείνουν στην ηθική συμπεριφορά του ατόμου, καθόσον αποτελούν εκδηλώσεις, δράσεις ή πράξεις που αξιολογούνται με ηθικούς όρους. Η φερεγγυότητα είναι συνώνυμο της αξιοπιστίας και της συνέπειας, ο ανθρωπισμός, προϋποθέτει την δίκαιη μεταχείριση και συμπεριφορά και η ευφυΐα διασφαλίζει την ορθή κρίση, μέσα από μια ηγεσία που συγκεντρώνει και πληροί τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Θα συμφωνούσα με τον Ken Blanchard, (2008), ότι «η ηγεσία δεν είναι κάτι που γίνεται σε άλλους ανθρώπους αλλά κάτι που γίνεται μαζί με άλλους ανθρώπους» (125). Υπό αυτές τις προϋποθέσεις η ηγεσία, εξεταζόμενη μέσα από τις συνιστώσες της δύναται να θεωρηθεί ότι, εμπεριέχει ή θα πρέπει να εμπεριέχει την έννοια της ηθικής και ως εκ τούτου το δίλημμα ή ο προβληματισμός «Ηθική Ηγεσία ή Ηγεσία;», απλοποιείται με την παραμονή σε ισχύ ως μόνης και ικανής, της έννοιας της «Ηγεσίας» δεδομένου ότι, η έκφραση «Ηθική Ηγεσία», κατά την άποψή μας, αποτελεί πλεονασμό.
Βιβλιογραφία
Bass M. B. (2008), The Bass Handbook of Leadership, N. York: The Free Press hardcover.
Blanchard, K. (2008), Ηγεσία σε Υψηλότερο Επίπεδο, Αθήνα: Κλειδάριθμος.
Durant, W. B., (1971), The Story of Civilisation:3, Caesar and Christ, New York: MJF Books.
Brown, M.E. & Trevino, L. K. (2002), Conceptualizing and Measuring Ethical Leadership: Development of an Instrument. Academy of Management Proceedings, Social Issues in Management, D1-D6, Denver, CO.
Ferrell, O. C. & Fraedrich, J.P. (1994). Ethics: Ethical Decision Making and Cases. Boston, MA: Houghton Mifflin.
HQ Department of the Army, (2006), US Army Leadership, FM 6-22.
Machiavelli, N. (1992), The Prince, New York: Dover Publications, INC.
Rost, J. C. (1993), Leadership Development in the new Millenium, Journal of Leadership Studies 1, p.p. 92-110.
Rubel, W. R. & Lucas, R. G. (2005), Case Studies in Military Ethics, USA.
Schoomaker, J. (2003), Warrior Ethos Brifing
Sun Tzu, (1991), The Art of War, Boston and London: Shambhala.
Terman, L. M. (1904), A preliminary Study of the psychology and Pedagogy of Leadership. Pedagogical Seminary.
Trevino, L. K., Hartman, L.P., & Brrown, M.(2000). Moral Person and Moral Manager: How Executives Develop a Reputation for Ethical Leadership. California Managment Review, 42(4), 128-142.
Wilson, J. (2008), An Ethics Curriculum for an Evolving Army, στο: Robinson, P. κ.άλ., Ethics Education in the Military, Ashgate, USA, England, (p.p.31-32).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου